Stefnuskrá Íslenskrar málnefndar 2006–2010
Megináhersla í starfi nefndarinnar
Á tímum hraðvaxandi alþjóðasamskipta þar sem notkun erlendra tungumála, einkum ensku, verður æ ríkari þáttur í íslensku samfélagi er brýnt að tryggja stöðu íslenskrar tungu. Eitt af mikilvægustu verkefnum Íslenskrar málnefndar er að vinna markvisst að því að íslenska haldi gildi sínu í þessu breytta umhverfi og verði áfram nothæf og notuð á öllum sviðum íslensks þjóðlífs. Þau verkefni sem lýst er hér að neðan bera vott þessari megináherslu í starfi nefndarinnar.
Verkefni á starfstímabilinu 2006–2010
Stærsta einstaka verkefni Íslenskrar málnefndar á skipunartímanum er mótun íslenskrar málstefnu í samræmi við lögbundið hlutverk nefndarinnar. Skipaðir verða vinnuhópar um einstaka þætti þeirrar vinnu og er stefnt að því að drög að íslenskri málstefnu liggi fyrir í árslok 2008. Birt verður ályktun um stöðu íslenskrar tungu árlega á degi íslenskrar tungu. Auk þess hyggst nefndin starfa að eftirtöldum verkefnum:
(1) Íslenska verði lögfest sem opinbert tungumál á Íslandi. Íslensk málnefnd telur brýnt að réttarstaða íslenskrar tungu í íslensku samfélagi verði tryggð í stjórnarskrá. Íslenska er í reynd opinbert mál í íslensku samfélagi án þess að kveðið sé skýrt á um það í lögum. Tungunni hefur ekki stafað umtalsverð hætta af veikri lagalegri stöðu hingað til en aðstæður geta breyst hratt. Í ljósi hratt vaxandi alþjóðasamskipta og aukinnar notkunar erlendra tungumála á Íslandi telur Íslensk málnefnd nauðsynlegt að íslenska verði lögfest sem opinbert tungumál á Íslandi (jafnframt íslensku táknmáli, sbr. næsta lið).
Lögð var fram þingsályktunartillaga á Alþingi árið 2003 (130. löggjafarþing 2003–2004, þskj. 517, 387. mál; flutningsmenn Mörður Árnason o.fl.) um að forsætisráðherra yrði falið að setja á fót nefnd sem athugi réttarstöðu íslensku sem þjóðtungu Íslendinga og opinbers máls á Íslandi. Alþingi vísaði þessari tillögu til ríkisstjórnar vorið 2004 en ríkisstjórn hefur ekki enn tekið neina ákvörðun um meðferð málsins (133. löggjafarþing 2006–2007, þskj. 276, 267. mál: fyrirspurn til menntamálaráðherra um réttarstöðu íslenskrar tungu og stöðu annarra tungumála í löggjöf og stjórnkerfi). Íslensk málnefnd styður áðurnefnda þingsályktunartillögu og mun óska eftir því formlega við ráðamenn að sett verði á fót nefnd til að vinna að framgangi þessa máls.
(2) Réttarstaða íslenska táknmálsins verði tryggð í lögum. Íslensk málnefnd telur brýnt að réttarstaða íslenska táknmálsins verði tryggð og það verði viðurkennt sem fyrsta mál heyrnarlausra, heyrnarskertra og daufblindra, jafnrétthátt íslensku. Lagt hefur verið fyrir Alþingi frumvarp til laga um íslenska táknmálið sem fyrsta mál heyrnarlausra, heyrnarskertra og daufblindra (133. löggjafarþing 2006–2007, þskj. 938, 630. mál; flutningsmenn Sigurlín Margrét Sigurðardóttir og fleiri; áður lagt fram á bæði 130. og 131. löggjafarþingi.) Íslensk málnefnd styður baráttu heyrnarlausra fyrir framgangi þessa máls.
(3) Um íslensku sem móðurmál Íslensk málnefnd telur mikilvægt að hvergi verði gefið eftir í kennslu íslensku sem móðurmáls í skólum, allt frá leikskóla í framhaldsskóla. Hér gegna kennarar á öllum skólastigum lykilhlutverki. Menntun þeirra þarf að vera í samræmi við áherslur og kröfur skólanna. Mikilvægt er því að standa vörð um móðurmálsþáttinn í kennaranáminu. Í leikskólum eru börn á máltökualdri og leikskólakennarar þurfa að vera færir um að örva málþroska á markvissan hátt og vera góðar málfyrirmyndir. Efla þarf kennslu í íslensku í grunnskóla og færa til samræmis við það sem er í nágrannalöndum þar sem hlutdeild móðurmálsins er stærri en í íslenskum grunnskólum. Grunnskólakennarar þurfa að hafa víðtæka þekkingu á íslensku máli, rituðu og mæltu. Slík þekking ætti að vera sjálfsagður þáttur í kennaranámi svo að tryggt sé að kennarar öðlist færni í að beita máli í samskiptum við foreldra og nemendur. Í framhaldsskóla er sérhæfing meiri en á leikskóla- og grunnskólastigi en íslenskt mál er engu að síður afar mikilvægt. Einnig er brýnt að háskólanemar séu færir um að tjá sig í ræðu og riti á íslensku. Íslensk málnefnd hyggst beita sér fyrir eflingu íslenskukennslu á öllum skólastigum og fylgjast grannt með námskrárvinnu.
(4) Íslenskukennsla fyrir útlendinga verði efld. Fólki af erlendum uppruna hefur fjölgað mjög á Íslandi undanfarin ár. Mikilvægt er að því standi til boða vönduð íslenskukennsla. Sú kennsla þarf að vera aðgengileg og ódýr ellegar ókeypis og eftirsóknarverð fyrir útlendinga hér á landi. Æskilegt er að vinnuveitendur bjóði erlendum starfsmönnum sínum að stunda nám í íslensku í vinnutíma. Jafnframt er nauðsynlegt að efla kennaramenntun þannig að tryggt sé að jafnan sé kostur á hæfum kennurum sem hlotið hafa sérmenntun til að kenna íslensku sem annað mál.
(5) Íslensk tungutækni. Upplýsingatækni verður æ mikilvægari þáttur í daglegu lífi Íslendinga og er afar brýnt að þeir geti notað móðurmálið á þeim vettvangi. Til að mynda er áríðandi að ýmiss konar grundvallarhugbúnaður (til dæmis stýrikerfi, ritvinnsluforrit, póstforrit og vafrar) verði fáanlegur með íslensku notendaviðmóti og að í algengum ritvinnsluforritum verði hjálparbúnaður fyrir íslensku, svo sem forrit sem leiðrétta stafsetningu, málfar og skipta orðum rétt á milli lína. Þá hafa einnig orðið örar framfarir í vélrænum þýðingum á undanförnum árum og er því nauðsynlegt að íslenska verði hluti af þeirri þróun. Til þess að staða íslenskrar tungu í upplýsingatækni sé tryggð þarf að eiga sér stað kröftugt rannsóknar-, þróunar- og uppbyggingarstarf í íslenskri tungutækni. Íslensk málnefnd hyggst styðja það starf eins og kostur er.
(6) Málfarsráðgjöf efld og stofnað til símenntunarnámskeiða. Þær stéttir sem vinna mest með íslenskt mál á opinberum vettvangi, einkum fjölmiðlafólk og auglýsingasmiðir, þurfa að eiga kost á vandaðri málfarsráðgjöf og símenntun um íslenskt mál og málnotkun. Hið sama gildir um kennara á öllum skólastigum en ábyrgð þeirra er mikil í máluppeldi barna. Íslensk málnefnd hyggst beita sér fyrir samstarfi viðeigandi stéttarfélaga og háskólastofnana á sviði íslenskra fræða um endurmenntunarnámskeið. Enn fremur mun nefndin kanna möguleika á að verðlauna þá fjölmiðlamenn og auglýsingasmiði sem þykja skara fram úr í meðferð íslensks máls. Markmiðið er að koma af stað hugarfarsbreytingu þannig að fjölmiðlamenn og auglýsingasmiðir beri sjálfir ábyrgð á meðferð íslensks máls en velti ábyrgðinni ekki yfir á málfarsráðunauta eða prófarkalesara. Færni fjölmiðlamanna í meðferð íslensks máls er ekki síst mikilvæg á vefmiðlum þar sem fréttir eru iðulega unnar hratt og ráðrúm til yfirlestrar lítið.
(7) Staða íslenskrar tungu í fræðasamfélaginu treyst. Í heimi fræða og vísinda eru þau skrif mest metin sem birtast í alþjóðlegum, ritrýndum fræðitímaritum og þar fást ekki birtar fræðigreinar á íslensku. Íslenskir fræðimenn eru því undir miklum þrýstingi að fjalla um rannsóknir sínar á erlendum málum, einkum ensku. Staða íslenskrar tungu í heimi fræða og vísinda er því ekki nógu sterk. Á Íslandi eru þó gefin út á íslensku ritrýnd fræðitímarit sem gera miklar kröfur um vísindaleg gæði og nýnæmi. Nefna má að öll virtustu tímarit í íslenskum fræðum eru íslensk og að langmestu leyti rituð á íslensku. Þessi tímarit hafa alþjóðlega útbreiðslu, enda eru íslensk fræði stunduð víða um heim. Birting fræðigreina í þessum tímaritum er engu að síður minna metin en birting í alþjóðlegum erlendum tímaritum. Íslensk málnefnd hyggst beita sér fyrir því að staða íslenskrar tungu í fræðasamfélaginu verði treyst og íslensk ritrýnd fræðitímarit verði viðurkennd til jafns við alþjóðleg ritrýnd tímarit.
(8) Nýyrðasmíð efld. Virkja þarf sköpunarmátt tungumálsins með öflugri nýyrðasmíð. Íslensk málnefnd hyggst beita sér fyrir því að hlúð verði að orðanefndastarfi, meðal annars með námskeiðum í orðasmíð. Hvetja þarf grunnskólanemendur og ungt fólk til þátttöku í nýyrðasmíð með verðlaunasamkeppn
i. (9) Hvatt til aukins bóklestrar og bókmenntasköpunar. Hvetja þarf til aukins bóklestrar og ýta undir bókmenntasköpun, einkum hjá börnum og unglingum. Það má gera til að mynda með bókmenntaþingi og ljóðasamkeppni í grunnskólum.
(10) Staða íslensku við hlið ensku verði tryggð. Enska á víða rétt á sér í íslensku samfélagi, til að mynda í efni sem ætlað er erlendum ferðamönnum jafnt sem Íslendingum. Brýnt er að enskan ryðji þar ekki íslenskunni á brott. Ekki getur, svo dæmi sé tekið, talist eðlilegt að hátíðir eða samkomur haldnar hér á landi beri einungis ensk heiti, enda þótt þær séu öðrum þræði ætlaðar erlendum ferðamönnum. Íslensk málnefnd hyggst beita sér fyrir því að íslenska missi ekki sinn sess við hlið ensku í slíkum tilvikum.
(11) Athygli vakin á því sem vel er gert. Íslensk málnefnd mun á skipunartímanum vekja athygli á vandaðri og snjallri málnotkun þegar tilefni gefast.
(12) Endurskoðun auglýsinga um stafsetningu og greinarmerkjasetningu. Í gildi eru auglýsingar menntamálaráðuneytisins nr. 132/1974 og 261/1977 um íslenska stafsetningu og auglýsingar nr. 133/1974 og 184/1974 um greinarmerkjasetningu. Tímabært er að taka þessar auglýsingar til endurskoðunar, ekki síst með tilliti til framsetningar, og mun Íslensk málnefnd beita sér fyrir því.